Hoe Beuys in de Algarve belandde

Mijn belevenissen met de charismatische Duitse kunstenaar Ernst Föll (1949-2023) - ik noemde hem altijd liefdevol Ernesto - beginnen meestal met de opmerking: 'Ik weet niet of Ernesto mijn vriend was, maar het was wel duidelijk dat ik zijn vriend was'. Als we bij Bela op het terras weer eens aan de rode Port zaten en Nada belde om te vragen waar hij bleef zei hij altijd: "Nada, ich zitse hier mit meinem Freund Will"

Ernst Föll op fiets en op het terras bij Bela (foto John Shepherd)

Het duurde even voor we elkaar in Olhão tegen kwamen. Zijn indrukwekkende verschijning was me wel al opgevallen, zeker met dat grote lijf en die markante kop, als hij weer eens - meestal in het zwart gekleed - op zijn fiets door de smalle straten van Olhão laveerde. Hij droeg meestal een zwarte hoed, net als zijn leermeester. Kennissen die al wat langer in Olhão woonden vertelden me dat hij een bekend kunstenaar was, anderen zeiden weer dat hij architect was. Het maakte me alleen maar nieuwsgieriger.

Kunstwerken Ernst Föll o.a. Engelsleiter (links) op tentoonstelling in Faro

Onze eerste kennismaking kwam pas tot stand na een tentoonstelling van zijn werk in het gemeentelijk museum van Faro. Behalve de kleurrijke minimalistische kunstwerken van gekleurd karton en objecten in primaire kleuren staande tegen de wand viel me tussen zijn presentatie een foto op van de beroemde Duitse kunstenaar Joseph Beuys en wel staande vóór het Bonnefantenmuseum in mijn thuisstad Maastricht. Toen ik dan ook enige tijd later hoorde dat Ernesto in zijn woonhuis een tentoonstelling organiseerde ter gelegenheid van de 100ste geboortedag van de grote Joseph Beuys, met diverse foto's posters en attributen uit persoonlijke collectie, was dit natuurlijk de mogelijkheid om onze kennismaking een aanvang te laten nemen.

foto links Ernst Föll op stoel rechts - foto rechts Joseph Beuys op stoel links

Ernesto voltooide zijn studie beeldhouwkunst bij Beuys aan de kunstacademie in Düsseldorf en was een van de studenten die in 1972 samen met professor Beuys het secretariaat bezette om te protesteren tegen de afwijzing van studenten vanwege de geldende toelatingsprocedures en de beperkte numerus clausus, wat ertoe leidde dat Beuys zonder voorafgaande kennisgeving werd ontslagen door de minister van Wetenschappen, Johannes Rau. De verwijdering van een van de belangrijkste kunstenaars uit de Duitse naoorlogse periode leidde tot enorme protesten in de kunstwereld en niet alleen in Duitsland.

Na zijn studie werkte Ernst Föll als kunstpedagoog en organiseerde hij workshops en tentoonstellingen voor de Vrije Internationale Universiteit (FIU, of Free International University for Creativity and Interdisciplinary Research), opgericht door Beuys samen met Klaus Staeck, Georg Meistermann en Willi Bongard. Sinds de jaren 1970 heeft Ernst Föll ook deelgenomen aan verschillende tentoonstellingen en is hij ook als architect werkzaam geweest.

Niet dat hij voor architect was opgeleid, maar een rijke zakenrelatie en de hulp van architecten die hij inhuurde voor tekenwerk en bouwaanvragen deden de rest. Zo had hij de meest luxe bouwopdrachten vervuld, van Bauhaus-villa's, tot een compleet winkelcentrum en de restauratie van diverse villa's uit de tijd van Wilhelm II. Mede dankzij de diepe zakken van zijn opdrachtgever. Informatie over zijn werk en zijn projecten is te vinden op zijn website: www.ernst-foell.com

Ernesto met Nada op het terras in Olhão

In Portugal was hij bij toeval beland. Nada, een danstherapeute en -pedagoge gespecialiseerd in de Argentijns tango, woonde er al jaren. Hij had haar leren kennen als collega in tijd dat hij les gaf. Ze waren toen beiden rond de 30 en met een eigen leven bezig. Ze waren elkaar daarna uit het oog verloren, maar klaarblijkelijk niet uit het hart. Ernesto had een aantal jaren terug aan mensen met wie hij bevriend was, maar die hij onderweg kwijt was geraakt een brief geschreven met de vraag: 'Wat is er van jullie geworden?'. Nada nodigde hem na zijn brief meteen uit om naar Portugal te komen.

Portugal beviel hem vooral vanwege de warmte van de mensen, de originaliteit van het land en het ruige onvolmaakte landschap. Bovendien was hij een bewonderaar van de weinig bekende Portugese dichter schrijver en filosoof Teixeira de Pascoaes (1877-1952). Voor hem was hij een van de belangrijkste schrijvers van de afgelopen 200 jaar. Het ging zelfs zo ver dat hij het plan opvatte  een gedenkteken op te richten voor de dichter in het ten onrechte bijna vergeten Amarante, de geboortestad van Teixeira de Pascoaes. Hij heeft me als eerste kennis laten maken met deze bijzondere Portugese kunstenaar. Hij kon er vol vuur over praten en is nog tijdens een van zijn laatste reizen op 'bedevaart' geweest naar Amarante om het woonhuis van Teixeira de Pascoaes te bezoeken. Albert Vigoleis Thelen - een Duitse schrijver/vertaler heeft een aantal werken van zijn vriend Teixeira de Pascoaes vertaald in het Duits, hetgeen ook de bekendheid van zijn werken bij Ernesto zal verklaren.

Foto van Teixeira de Pascoaes en een handgeschreven tekst van Ernesto in Portugees en Duits uit boek 'O Bailado' hoofdstuk 'As Pegadas'

Tijdens zijn vaak fel beleden liefde voor poëzie kwamen we tijdens onze gesprekken vaak ook uit bij de Nederlandse dichter Hendrik Marsman, die hij zeer bewonderde. Marsman bleek een vriend van Albert Vigoleis Thelen te zijn. Verder bewonderde hij de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche en diens boek "Also sprach Zarathustra", dat hij samen met Pieter Endt in het Nederlands vertaalde.

Maar natuurlijk kennen we Marsman het beste van het gedicht 'Herinnering aan Holland' (1936) dat aan het einde van de twintigste eeuw werd verkozen tot het 'Nederlandse Gedicht van de eeuw.'

Vooral het eerste gedeelte is zeer bekend:

Denkend aan Holland,zie ik breede rivierentraag door oneindiglaagland gaan.

Schilderijen van Giovanni Segantini - de 'Van Gogh van de Alpen'

Een andere grote liefde van Ernesto, die hij niet onder stoelen of banken stak, was zijn bewondering voor Giovanni Segantini (1858-1899), die ook wel de 'Van Gogh van de Alpen' werd genoemd. Zelden had ik een conversatie met Ernesto, zonder dat een van deze door hem bewonderde mannen ter sprake kwam.

Maar in alles was Ernesto toch de man die Beuys in de Algarve deed belanden. Het gedachtengoed van Beuys bleef hij onvermoeibaar uitdragen.  Niet alleen via de tentoonstelling die hij bij hem thuis organiseerde maar ook in de diverse geschiften die hij me vaak meegaf in een envelop met foto's, ansichtkaarten en handgeschreven briefjes met soms stukken tekst in het Duits met de Portugese vertaling ervan. Of het nu ging over de: Escada de Jacob / Engelsleiter of over zijn 'Kunstbriefe' waarbij hij in de eerste brief vertelt over zijn eerste ontmoeting met Beuys en in de laatste brief no.17 eindigt met een toespraak die hij hield bij de vertoning - in Tavira in 2018 - van de film van Andres Veiel over zijn 'Leermeester Joseph Beuys'. Ik koester ze allemaal deze herinneringen aan 'mijn vriend' Ernesto.

Tentoonstelling over het werk van Joseph Bueys in het huis Nada en Ernesto t.g.v. zijn 100e geboortedag

Hij was een kunstenaar die altijd op 'aan' stond en dat ook wist uit te dragen in de conversaties tijdens onze ontmoetingen, maar ook in de diverse tentoonstellingen over zijn werk die gedurende een aantal jaren op meerdere plaatsen in de Algarve - o.a. Bij de Romeinse Villa Milreu in Estoi en in het Centro Cultural de Lagos  - te bewonderen waren. Einde vorig jaar ging het ineens niet meer zo goed met hem. En als hij zich niet goed voelde was hij niet altijd in voor mijn bezoekjes, waardoor we elkaar wat minder zagen. In december, tijdens een familiefeest in Nederland,  kreeg ik onverwacht bericht van Nada dat hij overleden was. Ik was nog net op tijd terug voor zijn crematie in Faro.

Beuys in de Algarve is er niet meer, maar we kunnen binnenkort wel nog zijn laatste werk bewonderen. Op zondag 11 Augustus ( en daarna op afspraak: tel +351 965755769 ) om 15.00 uur is in de Estudio van Nada: 'O Corpo da Danca' - Rua Capitão João Carlos Mendonça 23 in Olhão de opening van de tentoonstelling 'Verborgen Werk' van Ernst Föll, precies op de dag dat hij 75 jaar zou worden. Die zondag zeker en anders onder het genot van een goed glas Port op Bela's terras zal ik op hem toosten, op 'Mein Freund...Ernesto'.

Voor foto's en tekst met dank aan @algarvefurentdecker, @johnshepherd & wikipedia.

Over Beuys, die ook wel de Andy Warhold van Europa werd genoemd en beroemd is vanwege zijn uitspraak “Jeder Mensch ist ein Künstler.” (“Iedereen is een kunstenaar.”), schoot me bij het schrijven van dit blog opeens een anekdote te binnen. Ik hoop dat ik hem goed vertel....

De gemeente Köln had een kunstwerk aangekocht van Beuys, voor veel geld. Het was een installatie met een aantal pijpen die ergens in een hoek opgesteld waren. De locale carnavals vereniging vond het kunstwerk en de prijs die er voor betaald maar niets en besloot tijdens het Carnaval een parodie /protest te organiseren. Beuys stond bekend vanwege het gebruik van vilt en vet bij zijn kunstwerken. Een referentie naar zijn eigen verhalen over de tijd als oorlogspiloot, toen hij boven Rusland werd neergeschoten en na de crash door de lokale bevolking in leven werd gehouden door hem in vilt te wikkelen en met was in te smeren. De carnavalsvereniging had voor iedereen een pakjes gemaak van vilt en als protest zouden ze deze pakjes in brand steken aan het einde van de optocht. Beuys die lucht had gekregen van het voornemen bedacht zich niet lang en ging gewapend met een viltstift achter de optocht aan. Toen het moment van in brand steken was aangebroken, sprong hij plots naar voren en signeerde alle vilten pakjes. Ze werden allemaal mee naar huis genomen..... geen enkel pakje werd in brand gestoken.